Siedemnastowieczny sarmatyzm cechowało przekonanie o szczególnym zaangażowaniu Boga w losy Rzeczpospolitej, a nabożeństwo do Maryi było najbardziej charakterystycznym aspektem sarmackiej pobożności. Wiosną 1656 roku, w czasie Potopu szwedzkiego Rzeczpospolita niemal w całości została opanowana przez wroga. Król przebywał na południu kraju, broniła się Jasna Góra. 1 kwietnia w katedrze lwowskiej król Jan Kazimierz z rodu Wazów uroczyście wypowiedział te słowa: “Wielka Boga-Człowieka Matko o Przeczysta Panno! Jan Kazimierz z łaski Twego Syna Króla Królów, a Pana mojego i z Twojej łaski Król, u stóp Twoich najświętszych na kolana padając, obieram Cię dzisiaj za Patronkę moją i moich państw Królową…”

Tak oto Maryja została ogłoszona Królową Polski. Nie była to idea nowa, gdyż przez wieki stosunek do Maryi, relacja z Nią, stały się wyznacznikiem polskiej pobożności, jej absolutnie wyjątkowym wymiarem, niespotykanym w innych krajach. Maryja była najbliższą świętą Polaków. Dla Sarmaty matka Boga była również jego matką, krewną i Panią, a przede wszystkim Królową. Rzeczpospolita zaś, znajdując się pod specjalną opieką Maryi była przedmurzem chrześcijańskiego świata, a Polacy czuli się nowym narodem wybranym, który wiernie służył swojej Królowej.

W pieśniach maryjnych z tego czasu zostały skupione wszystkie teologiczne prawdy maryjne. Bogurodzica, a wraz z nią takie pieśni, jak Pod Twoją obronę, Gwiazdo jasności, Omni die dic Mariae formowały dusze i umysły Polaków. Czytali polscy i litewscy szlachcice przed pójściem na spoczynek Różaniec albo inaczej Wianek ku czci Matki Boga (Z pomocą Boga miłego), odmawiali Litanię do Panny Marii, a przed bitwami śpiewali Godzinki (Zawitaj Pani świata), czy Bogarodzicę.

(tekst na podstawie artykułu Pawła Rzewuskiego Matka Sarmatów – osobliwości polskiego kultu maryjnego, Teologia Polityczna 2017)

Program naszego koncertu jest muzyczną ilustracją tej historii. Wykonamy pieśni maryjne znane z tradycji oraz kompozycje z epoki. Będą to utwory G. G. Gorczyckiego, bardzo eleganckie i pełne nobliwej słodyczy, a jednocześnie bardzo przejrzyste w swojej strukturze i harmonii. Są one jakby muzyczną emanacją tkliwych, szlacheckich uczuć skierowanych ku Matce Boga. Wilno będzie reprezentować utwór o wyraźnie twardszym i nieco „dzikim” rysie przekazany przez Zygmunta Lauxmina. Daje on wrażenie pierwotnej, synowskiej gorliwości wobec Maryi. Usłyszą też Państwo kompozycje anonimowe – większa część z nich przypisywana jest Gorczyckiemu, gdyż są zapisane jego ręką w wawelskich partesach. Ich cechą charakterystyczną jest to, że w jednym z głosów cytowana jest melodia tradycyjna. Na koniec zabrzmi Bogarodzica opracowana przez Błażeja Dereya, dominikanina, na cztery głosy. Śpiewakom będą towarzyszyły instrumenty charakterystyczne dla sarmackiego, dworskiego muzykowania – lutnie i viole da gamba oraz pozytyw.